“SÉ AIHUN HAHÚ KUDA DI’AK, NIA FUAN MÓS SEI SAI DI’AK IHA FUTURU”

Me. Luisa Fernandes Lopes, FMA

Dosente ICFP-Baucau

Ha’u haksolok tebes atu lee Ministru Edukasaun João Cáncio Freitas ninia apellu, durante graduasaun Bachalerato 195 professores.  Ministru Edukasaun João Cáncio hateten katak, graduasaun ba formasaun professores ne’e, atu hadi’ak sira nia kualidade ensinu edukasaun tanba durante ne’e laiha kualidade edukasaun, tanba agora ita mós uza lia portugues, maibé nia fiar katak, sei implementa kurikulu foun tinan oin mai. Tanba ne’e sei traduz livru Portugues ba Tetun, atu nune’e  estudante bele komprende no mós edukasaun ne’e bele hadi’ak” (Timor Post, tersa feira 18 Outubru 2011/Edisaun No 08342240, pagina 3).

Profesór/a ka di’ak liu ita bolu edukador/a ne’ebé iha sentidu kle’an liu tan ba títulu ne’e rasik (Red. Profesór/a). Tuir ha’u nia hanoin Ministru ninia liafuan ne’ebé relata iha leten tenke book ita hotu nia konxiénsia. Edukadór/a la’os de’it transmite materia ne’ebé ita hanorin, maibé tenke preokupa liu-liu, to’o ona iha ne’ebé estudante sira komprende. Edukadór/a sira tenke preokupa, hanesan Filozofu Nietzsche rileva iha ninia livru datoluk kona ba edukador sira. Nia hateten, dala barak ita (Red. edukadór/a) espertu iha hanorin (Red. Nu’udar Profesór/a), hatene halo programasaun materia, hatene téknika komunikasaun nian, maibé ita la sente atu sai edukador/a tuir ontolójia ba liafuan ne’e rasik (Red. Edukadór/a). 

Tuir  Filozofu Nietzsche ninia hanoin, edukadór auténtiku mak ida ne’ebé “la hakmatek, preokupa, servisu maka’as, buka oinsá atu estudante sira bele utiliza sira nia kapasidade hotu”. Nietzsche hatutan tan “atu halo edukadór/a ida, presiza hena ne’ebé di’ak. Sai edukadór/a uluk nanain tenke servisu pesoál maka’as ho an rasik, la to’o de’it ho diploma”.

Tuir ha’u nia esperiensia nu’udar dosente iha tinan hirak ne’e nia laran no nu’udar Timor oan ne’ebé hakarak ita nia oan sira, ita nia alin sira nia edukasaun ne’ebé kualidade, pesoalmente preokupa tebes. Ha’u apoia Ministru Edukasaun ninia idea atu hahú traduz livru sira iha língua Tetun, tanba língua fó impaktu boot ba alunu sira nia komprensaun iha prosesu aprendizajen. Loos duni to’o agora dosente balun haka’as-an ona atu traduz materia hanorin nian iha lian Tetun, maibé livru referénsia sira, bele dehan hotu-hotu iha lian Inglés, Portugés ka Indonézia, nune’e alunu sira nia aposimasaun limitadu liu.

Esperiensia seluk ne’ebé dudu ha’u atu hakerek artigu ida ne’e, bainhira ha’u hasoru labarik estudante sira iha dalan ka iha terminál, ha’u husu ho simplesidade “Nonoi ka Baino ohin imi estuda kona ba saida?” Barak mak la bele hatan. Dala ruma ha’u husu atu haree sira nia kadernu saida mak sira hakerek iha loron ne’ebá. Sira hatudu duni, no ha’u husu tan, “imi komprende kona ba buat ne’ebe imi hakerek?” Sira hamnasa de’it, tan sira hakerek de’it maibé la komprende. Ami mós halo asisténsia ba labarik sira ne’ebé estuda lokraik iha ami nia fatin, problema no difikulda sira hanesan de’it. Tuir ha’u nia hanoin edukadór/a sira tenke fó Feedback pozitivu atu haforsa sira, no liu-liu tulun sira atu bele fiar sira nia-an.

Esperiensia ida ne’e tenke sai preokupasaun ida ba ita hotu, ne’ebe hakarak atu fó edukasaun ne’ebé kualidade ba ita nia oan sira. Sé bele karik, ita ‘la bele toba’, la hakmatek  hodi fó de’it buat ne’ebé iha ita nia liman, maibé koko tau ita nia-an iha parte alunu sira nian, sira mak Timor nia futuru. Sé karik edukadór/a ruma ne’ebé iha kapasidade linguístika ne’ebé di’ak liu husi formasaun, tenke bele ona utiliza (responsabilidade akadémiku), tenke aproveita, hodi nune’e bele hakerek ka traduz livru sira husi lian seluk ba Tetun (idea Ministru Edukasaun bele sai realidade). Ita hotu nia haka’as-an sei fasilita liu tan prosesu hanorin no aprendizajen ba ita nia oan sira, tanba ita hotu iha konvinsaun katak “sé aihun hahú kuda di’ak, nia fuan mós sei sai di’ak iha futuru”.