DEMOKRASIA NO KORRUPSAUN

Reflesaun Filozófika ba dezenvolvimentu nasionál

Períodu V Governu Konstitusionál RDTL

Autór: Pedro dos Santos

Alumni Sekolah Tinggi Filsafat Katolik 

Ledalero-Maumere

Demokrasia nu’udar sistema governasaun ida ne’ebé fó liberdade ba ema hotu atu partisipa iha desizaun polítika nasaun ida nian. Sistema ne’e inkluzivu ba sidadaun hotu atu determina ninia hakarak no esperansa liuhosi eleisaun direita no indireta. Povu mak nu’udar autór prinsipál ba dezenvolvimentu nasionál liuhosi liberdade hili no mahilik. Demokrasia ida ne’e mak Timor Leste adota atu akumula sidadaun hotu nia direitu ba dezenvolvimentu rai laran. Povu mak pilar prinsipál ba destinu nasaun ninian. Maibé, iha realidade povu nia direitu lakon leet tanba sira nia reprezentante ne’ebé tuur iha governu nakfilak-an ba parazita. Parazita tanba aproveita ba benefísiu hosi povu nia Fiél polítika no haluha tiha povu iha areas remotas. Guvernante balu aproveita goza  povu nia direitu ba interese privadu no halo gostu-an. Ezemplu ba ida ne’e mak media Timor Leste anunsia katak ministru balu gosta liu halo viajen ba rai li'ur duke ba vizita povu iha distritu sira iha Timor Leste. Ida ne’e mak dezvantajen hosi sistema demokrasia. Demokrasia atravesa ho liberdade, hamosu inklinasaun hodi halo tuir ida-idak  nia vontade, hahoris mal-administrasaun no injustisa iha setór oi-oin.

Kbiit mai hosi povu maibé povu sai fali vítima. Hosi povu ho povu maibé la-fó povu (iha tendénsia korrupsaun jere orsamentu ne’ebé seidauk atinje 20%, projetu laiha kualidade, edukasaun no saúde la-fó vantajen diak ba povu, iha sistema parsialidade no interese privadu aas liu interese povu, nst). Nasaun ida bele sai kiak liután bainhira reprezentante povu lakon konxiénsia katak sira lori aspirasaun povu no atu serbí ba povu. Se karik konxiénsia ida ne’e lakon iha governante sira iha V Governu Konstitusionál RDTL, nasaun bele faila tanba la-konsege halo mudansa iha ba povu nia moris. Dezvantajen ne’e bele hamosu tendénsia ‘halakon konfiansa’ hosi povu tanba povu nia mehi ba Timor Leste atu sai welfare state (nasaun ne’ebé moris di'ak)  sai falla (gagal) (sita hosi John Rawls, 1971). Problema atuál seluk mak virus korrupsaun naklekar tiha iha nasaun RDTL nia laran. Virus ne’e sai obstakulu boot ba ‘ró’ RDTL ne’ebé lidera hosi Primeiru Ministru. Kuandu volume laloran korrupsaun aumenta boot ba bei-beik, ró bele mout iha tasi laran ou la’o sem destinu.  Ida ne’e preokupasaun boot ba sistema demokrasia ne’ebé dala ruma hakiak fini ne’ebé aat. Fini ne’e kuandu la-soe/hasai bele estraga mós fini sira seluk ne’e diak no fó vantajen ba povu. Mentalidade negativa sira ne’e kuandu la-iha mudansa, Timor Leste sei monu ba demokrasia ne’ebé ‘injua’ (kejenuhan demokrasi).

Plato (429-347 mK) no Aristoteles (384-322 mK) la-aseita demokrasia nu’udar sistema governasaun ne’ebé di'ak. Filózofu boot Gregu antigu ne’e koloka demokrasia ba sistema ne’ebé aat liu entre sistema sira seluk. Razaun mak sistema ne’e fó oportunidade ba ema hotu atu ukun nasaun ida maski sem kapasidade. Sistema ne’e la-lori povu sai hosi problema moris maibé aumenta tan naha sofrimentu ba povu tanba lideransa balu la-hatán ba kritériu lideransa ninian, ida ne’e bele dehan lideransa tryout (percobaan no bele mós coba-coba) ne’ebé sei hamosu risku boot ba dezenvolvimentu nasionál. Lideransa ho tipu hanesan ne’e iha mentalidade money oriented (yang penting duit) la’ós commun good oriented (ba ema hotu diak). Lideransa ne’ebé di'ak mak iha balansu entre abilidade akademia, karizmátika, hakuak ema hotu, espíritu nasionalizmu, dedikasaun no sakrifika-an ba povu nia di'ak (altruistika). Atu hetan tipu lideransa hanesan ne’e presiza tempu no tenke forma agora. Karakter lideransa hanesan ne’e mak sei sobu mentalidade oportunista no korruptor ne'ebé naksubar iha liras demokrasia. 

Ko’alia kona-ba korrupsaun la’ós deit foka liu kona-ba aspetu finansas maibé liafuan korrupsaun akumula buat lubuk. Tipu jerál korrupsaun mak tuir mai ne’e; konvensionál (figura públiku ida fó benefísiu-an ho podér ne’ebé nia assume), perspetiva ekonomia (benefísiu-an liuhosi maneira esplorasaun ba rekursu ekonomia) no perspetiva sosiál (actus ne’ebé fó benefísiu ba-an rasik, kolega, grupu no família). Efeitu seluk hosi korrupsaun mós hamosu númeru dezempregu ne’ebé aas tanba jerénsia no alokasaun orsamentu anu fiskál “la-sufisiente” atu harii campo de trabalho. Bainhira númeru dezempregu aumenta aas ba bei-beik no estadu la-konsege promove moris diak (wellbeing) ba nia povu, sei mosu risku oi-oin hanesan: prostituisaun, droga, grupu ilegál, atan ba malae, violénsia nst…). Buat sira ne’e impaktu hosi mentalidade korrupsaun iha sistema demokrasia nia laran.

Tipu korrupsaun ne’ebé mensiona iha leten, eziste maka’as ona iha nasaun RDTL tantu iha area públiku no privadu. Nu’udar sidadaun ne’ebé hadomi nasaun, presiza iha auto-reflesaun atu bele tane aas transparénsia no justisa iha rai laran. Objetivu auto-reflesaun mak atu povu ne’ebé sakrifika-an tomak ba libertasaun rai ida ne’e bele hetan moris diak ho dignidade. Hau fiar katak Timor oan hotu lakohi hatún dignidade nasaun iha palku internasionál tan deit kostume habokur-an no stigma negativa sira seluk. Moris ho dignidade mak moris iha justu, transparénsia, pro-sosiál, hatene-an, fó vantajen ba valor umanu, sai protagonista iha prosesu dezenvolvimentu, no to corruption and yes to development (lae ba korrupsaun no sim ba dezenvolvimentu), respeita ema seluk nia direitu, hamenus atanizmu no sai na'in ba-an rasik. Atu realiza aspetu sira ne’e, otomatikamente Timor Leste sei sai sentru paraízu ba povu. Mundu tomak sei dehan “Timor mós bele”.

Reflesaun ne’e nu’udar preokupasaun ba situasaun real iha baze. Povu halerik ba moris diak maibé ukun na’in balu la-iha konxiénsia atu hatán ho asaun konkretu. demokrasia la’ós deit hakilar iha tempu kampaña no promesa oi-oin maibé presiza realiza (you do what you preach). Demokrasia la’ós atu hakiak mentalidade kapitalista ho intensaun material maibé presiza atende saida mak povu hakarak tanba ukun ne’e mai hosi povu. Demokrasia la’ós forma ukun na’in atu hanehan maibé atu dada sai povu husi sofrimentu no injustisa nia laran. Demokrasia la’ós atu forma mentalidade patraun maibé sai serbí na’in ba povu. Buat hotu povu nian. Povu mak fó ukun no povu mak sei fó ukun. Desizaun iha povu nia liman. Tanba ne’e, atu hetan konfiansa nafatin hosi povu presiza iha transformasaun mental no tau aas interese nasionál iha interese privadu nia leten. Hamenus dezempregu no harii campo de trabalho iha setór oi-oin nu'udar indikasaun susesu ba governasaun ida ne’e. Atu realiza pontus hirak ne’e, ita hotu presiza dehan “no to corruption” tanba korrupsaun nu’udar moras krónika ba nasaun RDTL. Maski nune’e, Timor Leste iha ona Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) maibé sei iha nivel ANTI KORRUPSAUN seidauk KOMBATE KORRUPSAUN. Povu sei hein tan Komisaun Kombate Korrupsaun (K-3) iha RDTL nia laran, tanba bainhira kombate korrupsaun sei kombate mós mukit.