EDUKASAUN INKLUZIVU OPORTUNIDADE DI’AK BA LABARIK HO NESESIDADE ESPESIÁL

Ambrósio Alexandre da Silva,B-Teach

Dala barak ita halo eskluzaun ba ita nia maluk sira hirak ne’ebé ho nesesidade espesiál (special needs person). Ita halo separasaun ba sira nia nivel movimentu nian hodi dezenvolve sira kapasidade. Maibé nu’udar kriatura, ita ema iha nivel ne’ebé hanesan iha Maromak nia oin. Ita iha dignidade, responsabilidade hanesan tuir ita ida-idak nia kapasidade ne’ebé iha hodi hala’o buat ruma. Nune’e mós bainhira ko’alia kona ba edukasaun, ita hotu hatene katak ema hothotu iha igualdade direitu hodi hetan oportunidade atu asesu edukasaun husi nivel báziku to’o iha nivel ida ne’ebé aas liu. Dala barak ita temi kona ba edukasaun inkluzivu. Maibé, saida mak edukasaun inkluzivu?  

Edukasaun inkluzivu mak edukasaun ida ne’ebé inklui mós labarik sira hotu iha ambiente no prosesu ensinu no aprendizajen ho fasilidade edukasaun ne’ebé viavel no tuir duni nesesidade labarik sira nian no laiha deferénsia ba labarik sira husi suku, kondisaun sosiál, kapasidade ekonomia, polítika, família, dalen, hela fatin iha dezerta, seksu, relijiaun, no deferénsia iha kondisaun fíziku ka mental. Hodi ne’e, edukasaun inkluzivu iha prinsípiu fundamental liu iha ne’ebé labarik hothotu iha direitu aprende hamutuk laiha diskriminasaun ka diferensa ne’ebé iha indivíduu ida-idak.    

Konseitu edukasaun inkluzivu ne’e mosu tanba ho intensaun ida atu fó solusaun ba iha hahalok diskriminativu iha mundu edukasaun ba labarik sira ne’ebé ho nesesidade espesiál. Termu inkluzaun ka inkluzivu mosu bainhira iha konferénsia mundiál ida kona ba edukasaun ba ema hotu iha tinan 1990,   no kontinuasaun mak hamosu deklarasaun ‘SALAMANCA’ kona ba edukasaun inkluzivu iha 1994. 

Tuir hanoin akadémiku nian, edukasaun inkluzivu nu’udar sistema ida ne’ebé ezije atu labarik ne’ebé iha nesesidade espesiál tenke simu iha eskola hothotu. Liu husi asaun ida ne’e, labarik ho nesesidade espesiál bele eduka hamutuk ho labarik normal sira seluk, nune’e bele hasa’e ninia kapasidade personal. Eskola iha obrigasaun ida atu kria kondisaun ida ne’ebé bele suporta no nesesita ka hakonu nesesidade ne’ebé sira, hodi nune’e sira bele dezenvolve poténsia úniku ne’ebé iha sira ida-idak nia an.  

Oras ne’e daudaun, iha Timor-Leste, forma ona komisaun ida iha ministériu edukasaun nia okos hodi responsabiliza no haree kona ba asuntu edukasaun inkluzivu nian. Maski, ida ne’e seidauk sosializa ba eskola hotu iha Timor laran tomak, maibé asaun ida ne’e hanesan pasu primeiru ba iha implementasaun edukasaun inkluzivu. 

Tanba sá edukasaun inkluzivu mós presiza iha Timor-Leste? Sistema ida ne’e sai asuntu importante iha sosiedade internasionál. Iha ona enkontru internasionál, workshop, aprezentasaun akademia sai baze ida ne’ebé metin hodi tama iha edukasaun ida ne’ebé ho kualidade aas ba labarik sira iha ne’ebé la ho separasaun no diskriminasaun.  Nu’udar Timoroan, ita iha preokupasaun ba asuntu ida ne’e tanba iha ita nia konstituisaun ratifika ona deklarasaun universal direitu umanu 1948 nian no konvensaun direitu labarik nian 1989. Iha parte seluk, nasaun Timor-Leste inklui mós hanesan sosiedade internasionál tenke iha sensibilidade preokupasaun kona ba asuntu edukasaun inkluzivu. 

Implementasaun edukasaun inkluziva bele promove mudansa pozitiva iha estudante sira nia atitude kona ba diferensa ne’ebé iha, maibé ho sistema ida ne’e bele kria situasaun ida hodi sira bele estuda hamutuk iha ambiente ida de’it. No to’o ikus mai, bele forma ona sira nia mentalidade naun-diskriminativu iha sosiedade ida no bele tulun no efisiente ba ema hotu hodi to’o iha adaptasaun armonioza. 

Benefísiu husi edukasaun inkluzivu mak primeiru ba alunu sira; eduka labarik sira atu iha kompriensaun kona ba diferensa no variedade iha indivíduu ida-idak, naturalmente mosu atitude empatia, respeita malu, no labarik sira bele iha kultura kooperativu no kolaborativu laiha atitude diskriminativu entre sira. Segundu, ba mestre sira; dezafia mestre sira hodi dezenvolve estratéjia no maneira aprendizajen ne’ebé variativu, abilidade no koñesimentu mestre sira nian kona diversidade alunu sira nian, inklui singularidade, karakterístika no nesesidade husi labarik sira, no estabelese parseria entre mestre sira no dezenvolve empatia iha mestre sira kona ba labarik sira ne’ebé ho nesesidade espesiál. No terseiru nian, kona ba eskola; eskola bele kontribui ba iha programa edukasaun obrigatoriu ba ema hotu, eskola fó oportunidade iguál ba balansu ekuidade edukasaun nian ba komunidade sira hotu. 

Maibé dezvantajen ida ne’ebé ita hotu hasoru mak seidauk iha sosializasaun ba ema hotu. Tan ne’e, sosiedade jeralmente seidauk iha koñesimentu kona ba sistema edukasaun inkluzivu. No mós, ema hotu seidauk iha sensu ida kona ba implementasaun edukasaun inkluzivu. Hodi ida ne’e, rekomenda ba iha parte kompetente atu tau konsiderasaun ba iha asuntu ida ne’e no koñesimentu bázika edukasaun inkluzivu bele to’o iha komunidade nia hanoin.      

* Autór: Alumni ICFP no oras ne’e daudaun nu’udar Mestre iha Eskola Referénsia Portugés iha Enklave Oekusi

REFLESAUN LAIHA TÍTULU

Ita nia jornada moris ne’e la’ós fasil hanesan buat ne’ebé ita hanoin hela no dala barak kontráriu ho fali ita nia hakarak. Dala ruma hamosu sentimentu deskontente ba ita nia an, maibé ita nunka sente katak ida ne’e mak moris nu’udar sobrevivente ida iha mundu. 

Iha tempu atu ita hasoru duni problema no dezafiu sira. Laiha ema ida hasees-an husi problema, nia mai nunka avizu ka husu lisensa uluk ba ita katak ita prontu ona atu hasoru ka lae? Problema mosu mai ataka ema hotu, tantu riku eh ki’ak, boot ka ki’ik, ferik ka katuas. 

Ne’ebé-iha-leten-aas-bá, nunka promete ba ita kona ba moris la ho problema, maibé buat ne’ebé nia prepara hela ba ita mak kbiit atu hasoru no solusaun ba dezafiu ka problema ida.  

Nune’e, troka ita nia pontu de vista ne’ebé dehan problema ka dezafiu ne’e hanesan terus ka susar ida mai ita. No mós labele foku de’it ba problema ne’e tanba nia impaktu mak stress no depresaun. 

Presiza iha hanoin pozitivu ba hotu ne’ebé ita hetan ka hasoru. Tanba depois ita liu tiha dezafiu ka problema ne’e, sei mosu buat di’ak ruma. Nune’e mós halo ita sai maduru liu tan iha ita nia moris no haforsa ita nia fiar, no dezenvolve ita nia an ba oin nafatin. La presiza ta’uk ho dezafiu sira mosu mai. Tanba iha situasaun difisil nian, Na’i sei akompaña no sei fó solusaun di’ak ba ita. 

☺be a positive ♥

NUNKA SATISFÁS HO MORIS

Iha buat barak ita ezije no hakarak iha ita nia moris. Bainhira ita hela iha foho, kaan hela iha tasi. Ne’ebé hela iha tasi, kaan hela iha foho. Iha tempu bailoro, ita kaan hela udan. Tempu udan mai tiha, ita kaan fali bailoro. Bainhira hetan tempu hakmatek, hakarak buka fatin rame. No tempu rame fali, ita buka fatin hakmatek nian. Ita nunka haksolok, tanba buat hotu furak se bainhira ita seidauk hetan. Maibé bainhira ita iha tiha ona, buat hirak ne’e la furak ona.

Tanba ne’e, bainhira mak ita atu hetan ksolok ida se ita hanoin hela de’it buat ne’ebé seidauk iha, maibé abandona hela tiha buat ne’ebé ita iha ona.  

Agradese ba buat hirak ne’ebé ita iha ona, tanba moris ne’e nu’udar murak mean ida ne’ebé oferese mai ita no ba sira ne’ebé hatene agradese.@D. Assis