Mehi timoroan ba futeból

Hahú husi ain-tanan bele iha mehi ida atu hamorin Timor-Leste nia naran iha mundu ho futeból.

Aiknanoik kona ba feen na’in haat

Iha tempu ida, iha Patraun ida riku tebe-tebes ne’ebé iha feen hamutuk na’in haat.

Nia hadomi tebes feen dahaat ne’e no fasilita rikusoin no ksolok, tanba nia mak furak no bonita liu husi feen sira seluk.

Mane ne’e hadomi mós nia feen datoluk. Nia sente orgullu liu ho nia feen no esforsu-an atu fó hatudu feto bonita ne’e ba nia maluk sira. Maibé, nia laran-lametin, karik dala ruma nia feen ne’e bele halai ho fali mane seluk.

Nune’e mós nia feen daruak. Patraun ne’e gosta liu tanba nia feen ne’e pasiénsia no iha kompriensaun. Se bainhira Patraun ne’e hetan problema ruma, nia sempre husu nia-konsellu, feen daruak ne’e sempre tulun no akompaña hela de’it nia la’en hodi dezafia moris iha tempu difisil.

 
Nune’e hanesan mós feen dahuluk. Nia mak parseiru ida ne’ebé fó-laran no sempre bele hadi’a sorte di’ak ba moris família ninian. Feto ida ne’e tau-matan no jere rikusoin no negósiu nia la’en nian. Maibé, Patraun ladún hadomi nia, maski nia feen hadomi liu nia.

Loron ida, Patraun ne’e moras no nia konxiente katak ninia moris sei la naruk tan, nia sei mate. Nia reflete tuir ninia moris furak ne’ebé pasa liu ona no ko’alia mesak iha fuan nune’e, “oras ne’e ha’u iha feen na’in haat. Maibé bainhira ha’u atu mate, ha’u mesak, triste liu.”

Depois, Patraun ne’e bolu nia feen sira mai no husu uluk ba nia feen dahaat dehan, “ó mak ha’u hadomi liu,  ha’u sosa hatais furak no osamean ne’ebé nabilan, maibé oras ne’e ha’u atu mate ona, ó bele ka lae akompaña no hein ha’u to’o mate?” Feto ne’e nonook …. “mak lae duni!” feen dahaat ne’e hatán ba nia no la’o sai ba li’ur. Resposta ne’e halo Patraun ne’e fuan moras liu. Liafuan ne’e hanesan surik ida ne’ebé tetak rahun ninia fuan.

Patraun ne’e triste liu, no nia husu ba nia feen datoluk nune’e, “Ha’u mós hadomi liu ó ho ha’u nia fuan tomak no oras ne’e ha’u besik atu mate, ó hakarak ka lae akompaña no hamutuk ho ha’u to’o moris ne’e nia rohan? Nia feen datoluk hatán ba nia, “Moris ne’e furak liu iha ne’e, bainhira ó mate ha’u kaben ho mane seluk.” Hanesan rai-lakan kona iha nia an, Patraun ne’e sente laran dodok liu ho resposta ne’e. Nia sente isin manas kedas.

Nune’e, nia bolu mós nia feen daruak mai no dehan, “Ha’u sempre presiza ó, bainhira ha’u hetan problema no ó sempre tulun ho fuan no laran tomak. Oras ne’e ha’u presiza liu ó nia tulun. Se bainhira ha’u mate karik, bele ka lae ó mai hamaluk ha’u?” Nia feen ne’e hatán katak, perdua ha’u ba, tan oras ne’e ha’u labele tulun ó. Maibé, bainhira ó mate ha’u bele lori ó nia isin mate to’o de’it rai-kuak. Depois, ha’u sosa hela kaixaun furak no halo hela rate di’ak ida ba ó.”

Patraun ne’e sente lakon esperansa ona. Iha kondisaun tristeza nia laran, teki-teki rona lian hateten, “ha’u sei hamutuk ho ó to’o rohan. Ha’u sei la husik ó to’o mate, ha’u sei fó-laran nafatin ba ó to’o rai-kuak." Mane ne’e hateke ba sorin, no haree hetan nia feen dahuluk ne’e. feto ne’e isin laiha, nia isin hanesan ema ne’ebé nunka han hahán ruma. Sente arrepende, Patraun ne’e ko’alia mesak iha nia laran, “se ha’u haree no kuidadu didi’ak nia hanesan bainhira ha’u sei di’ak karik ó la hanesan ne’e, doben.” Bainhira dehan nune’e nia feen hakbesik ba nia no Patraun ne’e hakuak nia feen ho matabeen. 

Maluk sira, hosi istória iha leten ne’e iha lisaun furak ida ne’ebé lori ita ba kompriensaun kona-ba moris ne’ebé kle’an liu. Loloos ne’e, iha ita nia moris, kada ema ida iha feen na’in haat. Ida ne’e atu esplika katak feen dahaat ne’e mak ita ISIN. Dala barak ita adora liu ita nia isin, ita lakon tempu no osan hodi hafutar no hafurak ita nia isin nune’e bele furak no elegante nafatin ba nafatin. Maibé, hanesan kántiku ne’ebé kanta “FURAK NE’E DALA IDA, bainhira ita ba hasoru NIA iha leten aas bá, furak ne’e laiha ona. Bainhira ita nia idade aumenta ka mate, furak ne’ebé ita iha laiha ona.

Feen datoluk mak ita nia ‘ESTATUTU SOSIAL NO RIKUSOIN NE’EBÉ ITA IHA.’ Iha ita nia moris, ita preokupa mós ho ita nia estatutu sosiál no rikusoin hira mak ita iha. Maibé, bainhira mate buat hotu ne’ebé ita iha agora sei muda fali ba ema seluk. Sira sei haluha katak nia na’in uluk ne’e ita. Ita nia pozisaun boot oinsá mós iha sosiedade no rikusoin atu barak oinsá mós, buat hotu ne’ebé ita iha sei muda ba ema seluk nia liman ka mohu derrepente de’it.

Feen daruak mak ita nia MALUK NO FAMÍLIA sira.  Ita nia relasaun besik oinsá ho sira mós, ita sei la kontinua hamutuk ho sira to’o rohan.  Maibé, sira hamutuk ho ita iha ita nia moris tomak mak to’o de’it iha rai-kuak, no halo hela rate di’ak ida mai ita. Iha ne’e, maluk no família sira seidauk mate hamutuk ho ita.

Feen dahuluk, nia mak ita klamar no hahalok di’ak ne’ebé ita halo. Loloos ne’e, ita nia klamar hahalok di’ak de’it mak bele akompaña ita to’o rohan, no to’o ita ba hasoru Nain leten aas bá. Ida ne’e atu esplika ba ita katak hahalok di’ak de’it mak bele tulun ita iha loron ikus nian, bainhira mate mai simu ita. Tan ne’e, ho fuan boot labele moe atu halo hahalok di’ak bainhira ita sei moris. Ita fó liman ba ema sira ne’ebé presiza ita nia tulun, hatudu hahalok di’ak maski ki’ik maibé iha valor boot liu.

Hosi lisaun ne’e, mai ita ho vontade no fuan boot atu fihir fali ba ita ida-idak nia dalan atu reflete fila fali hodi halo netik hahalok di’ak ida iha ita nia moris loroloron nia.

DEMOKRASIA NO KORRUPSAUN

Reflesaun Filozófika ba dezenvolvimentu nasionál

Períodu V Governu Konstitusionál RDTL

Autór: Pedro dos Santos

Alumni Sekolah Tinggi Filsafat Katolik 

Ledalero-Maumere

Demokrasia nu’udar sistema governasaun ida ne’ebé fó liberdade ba ema hotu atu partisipa iha desizaun polítika nasaun ida nian. Sistema ne’e inkluzivu ba sidadaun hotu atu determina ninia hakarak no esperansa liuhosi eleisaun direita no indireta. Povu mak nu’udar autór prinsipál ba dezenvolvimentu nasionál liuhosi liberdade hili no mahilik. Demokrasia ida ne’e mak Timor Leste adota atu akumula sidadaun hotu nia direitu ba dezenvolvimentu rai laran. Povu mak pilar prinsipál ba destinu nasaun ninian. Maibé, iha realidade povu nia direitu lakon leet tanba sira nia reprezentante ne’ebé tuur iha governu nakfilak-an ba parazita. Parazita tanba aproveita ba benefísiu hosi povu nia Fiél polítika no haluha tiha povu iha areas remotas. Guvernante balu aproveita goza  povu nia direitu ba interese privadu no halo gostu-an. Ezemplu ba ida ne’e mak media Timor Leste anunsia katak ministru balu gosta liu halo viajen ba rai li'ur duke ba vizita povu iha distritu sira iha Timor Leste. Ida ne’e mak dezvantajen hosi sistema demokrasia. Demokrasia atravesa ho liberdade, hamosu inklinasaun hodi halo tuir ida-idak  nia vontade, hahoris mal-administrasaun no injustisa iha setór oi-oin.

Kbiit mai hosi povu maibé povu sai fali vítima. Hosi povu ho povu maibé la-fó povu (iha tendénsia korrupsaun jere orsamentu ne’ebé seidauk atinje 20%, projetu laiha kualidade, edukasaun no saúde la-fó vantajen diak ba povu, iha sistema parsialidade no interese privadu aas liu interese povu, nst). Nasaun ida bele sai kiak liután bainhira reprezentante povu lakon konxiénsia katak sira lori aspirasaun povu no atu serbí ba povu. Se karik konxiénsia ida ne’e lakon iha governante sira iha V Governu Konstitusionál RDTL, nasaun bele faila tanba la-konsege halo mudansa iha ba povu nia moris. Dezvantajen ne’e bele hamosu tendénsia ‘halakon konfiansa’ hosi povu tanba povu nia mehi ba Timor Leste atu sai welfare state (nasaun ne’ebé moris di'ak)  sai falla (gagal) (sita hosi John Rawls, 1971). Problema atuál seluk mak virus korrupsaun naklekar tiha iha nasaun RDTL nia laran. Virus ne’e sai obstakulu boot ba ‘ró’ RDTL ne’ebé lidera hosi Primeiru Ministru. Kuandu volume laloran korrupsaun aumenta boot ba bei-beik, ró bele mout iha tasi laran ou la’o sem destinu.  Ida ne’e preokupasaun boot ba sistema demokrasia ne’ebé dala ruma hakiak fini ne’ebé aat. Fini ne’e kuandu la-soe/hasai bele estraga mós fini sira seluk ne’e diak no fó vantajen ba povu. Mentalidade negativa sira ne’e kuandu la-iha mudansa, Timor Leste sei monu ba demokrasia ne’ebé ‘injua’ (kejenuhan demokrasi).

Plato (429-347 mK) no Aristoteles (384-322 mK) la-aseita demokrasia nu’udar sistema governasaun ne’ebé di'ak. Filózofu boot Gregu antigu ne’e koloka demokrasia ba sistema ne’ebé aat liu entre sistema sira seluk. Razaun mak sistema ne’e fó oportunidade ba ema hotu atu ukun nasaun ida maski sem kapasidade. Sistema ne’e la-lori povu sai hosi problema moris maibé aumenta tan naha sofrimentu ba povu tanba lideransa balu la-hatán ba kritériu lideransa ninian, ida ne’e bele dehan lideransa tryout (percobaan no bele mós coba-coba) ne’ebé sei hamosu risku boot ba dezenvolvimentu nasionál. Lideransa ho tipu hanesan ne’e iha mentalidade money oriented (yang penting duit) la’ós commun good oriented (ba ema hotu diak). Lideransa ne’ebé di'ak mak iha balansu entre abilidade akademia, karizmátika, hakuak ema hotu, espíritu nasionalizmu, dedikasaun no sakrifika-an ba povu nia di'ak (altruistika). Atu hetan tipu lideransa hanesan ne’e presiza tempu no tenke forma agora. Karakter lideransa hanesan ne’e mak sei sobu mentalidade oportunista no korruptor ne'ebé naksubar iha liras demokrasia. 

Ko’alia kona-ba korrupsaun la’ós deit foka liu kona-ba aspetu finansas maibé liafuan korrupsaun akumula buat lubuk. Tipu jerál korrupsaun mak tuir mai ne’e; konvensionál (figura públiku ida fó benefísiu-an ho podér ne’ebé nia assume), perspetiva ekonomia (benefísiu-an liuhosi maneira esplorasaun ba rekursu ekonomia) no perspetiva sosiál (actus ne’ebé fó benefísiu ba-an rasik, kolega, grupu no família). Efeitu seluk hosi korrupsaun mós hamosu númeru dezempregu ne’ebé aas tanba jerénsia no alokasaun orsamentu anu fiskál “la-sufisiente” atu harii campo de trabalho. Bainhira númeru dezempregu aumenta aas ba bei-beik no estadu la-konsege promove moris diak (wellbeing) ba nia povu, sei mosu risku oi-oin hanesan: prostituisaun, droga, grupu ilegál, atan ba malae, violénsia nst…). Buat sira ne’e impaktu hosi mentalidade korrupsaun iha sistema demokrasia nia laran.

Tipu korrupsaun ne’ebé mensiona iha leten, eziste maka’as ona iha nasaun RDTL tantu iha area públiku no privadu. Nu’udar sidadaun ne’ebé hadomi nasaun, presiza iha auto-reflesaun atu bele tane aas transparénsia no justisa iha rai laran. Objetivu auto-reflesaun mak atu povu ne’ebé sakrifika-an tomak ba libertasaun rai ida ne’e bele hetan moris diak ho dignidade. Hau fiar katak Timor oan hotu lakohi hatún dignidade nasaun iha palku internasionál tan deit kostume habokur-an no stigma negativa sira seluk. Moris ho dignidade mak moris iha justu, transparénsia, pro-sosiál, hatene-an, fó vantajen ba valor umanu, sai protagonista iha prosesu dezenvolvimentu, no to corruption and yes to development (lae ba korrupsaun no sim ba dezenvolvimentu), respeita ema seluk nia direitu, hamenus atanizmu no sai na'in ba-an rasik. Atu realiza aspetu sira ne’e, otomatikamente Timor Leste sei sai sentru paraízu ba povu. Mundu tomak sei dehan “Timor mós bele”.

Reflesaun ne’e nu’udar preokupasaun ba situasaun real iha baze. Povu halerik ba moris diak maibé ukun na’in balu la-iha konxiénsia atu hatán ho asaun konkretu. demokrasia la’ós deit hakilar iha tempu kampaña no promesa oi-oin maibé presiza realiza (you do what you preach). Demokrasia la’ós atu hakiak mentalidade kapitalista ho intensaun material maibé presiza atende saida mak povu hakarak tanba ukun ne’e mai hosi povu. Demokrasia la’ós forma ukun na’in atu hanehan maibé atu dada sai povu husi sofrimentu no injustisa nia laran. Demokrasia la’ós atu forma mentalidade patraun maibé sai serbí na’in ba povu. Buat hotu povu nian. Povu mak fó ukun no povu mak sei fó ukun. Desizaun iha povu nia liman. Tanba ne’e, atu hetan konfiansa nafatin hosi povu presiza iha transformasaun mental no tau aas interese nasionál iha interese privadu nia leten. Hamenus dezempregu no harii campo de trabalho iha setór oi-oin nu'udar indikasaun susesu ba governasaun ida ne’e. Atu realiza pontus hirak ne’e, ita hotu presiza dehan “no to corruption” tanba korrupsaun nu’udar moras krónika ba nasaun RDTL. Maski nune’e, Timor Leste iha ona Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) maibé sei iha nivel ANTI KORRUPSAUN seidauk KOMBATE KORRUPSAUN. Povu sei hein tan Komisaun Kombate Korrupsaun (K-3) iha RDTL nia laran, tanba bainhira kombate korrupsaun sei kombate mós mukit.